Το τέλος της απομόνωσης του Ιράν. Η αλλαγή ρόλου ενός σημαντικού περιφερειακού παίκτη

Δημοσεύθηκε από την ελληνική ιστοσελίδα του περιοδικού Foreign Affairs

στις 24.08.2015

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η προσέγγιση μεταξύ του Ιράν και της Δύσης με αφορμή την από κοινού αντιμετώπιση της εξάπλωσης του Ισλαμικού Κράτους στη Μέση Ανατολή, επισφραγίσθηκε με την υπογραφή της συμφωνίας για τους διεθνείς μηχανισμούς ελέγχου επί του αμφιλεγόμενου πυρηνικού προγράμματος της Τεχεράνης. Αρχιτέκτονας της νέας, δυτικότροπης, προοπτικής του Ιράν είναι η διακυβέρνηση Ομπάμα – στις επιλογές της οποίας καλούνται να εναρμονισθούν όχι μόνο οι μέχρι πρότινος σταθερές γραμμές της Ισλαμικής Επανάστασης, αλλά και οι παραδοσιακοί σύμμαχοι τόσο του Ιράν όσο και των ΗΠΑ στην κινούμενη άμμο της Μέσης Ανατολής.

Η υπογραφή συμφωνίας για τους μηχανισμούς ελέγχου του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν αποτέλεσε γεγονός-σταθμό για την εξωτερική του πολιτική και τη θέση του στη Μέση Ανατολή. Καταλυτικό ρόλο για την βαθμιαία επαναπροσέγγιση μεταξύ Ιράν και Δύσης έπαιξε η εξάπλωση του Ισλαμικού Κράτους στο Ιράκ και στη Συρία, κινητοποιώντας την ιρανική στρατιωτική μηχανή προκειμένου να ανακόψει τετελεσμένα που θα απειλούσαν τη σταθερότητα στη μεθόριο με το Ιράκ αφ’ ενός. Η Τεχεράνη, συνεπής στη συμμαχία της με το καθεστώς Άσαντ, έσπευσε να αποκηρύξει τις ένοπλες επιχειρήσεις των Τζιχαντιστών και ενίσχυσε έμπρακτα τον τακτικό συριακό στρατό με κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή, ανακόπτοντας αποτελεσματικά την τζιχαντιστική προέλαση προς τις δυτικές συριακές επαρχίες. Παράλληλα, ιρανικές στρατιωτικές δυνάμεις συντάχθηκαν με τις δυνάμεις της εξασθενημένης κεντρικής κυβέρνησης του Ιράκ, καταφέρνοντας να ελέγξει κωμοπόλεις που είχαν περιέλθει στους Τζιχαντιστές. Επιπροσθέτως όμως, οι ως άνω στρατηγικές επιλογές ήταν πλήρως εναρμονισμένες με τα συμφέροντα της Δύσης, η οποία δεν επιθυμεί το Ισλαμικό Κράτος να δρα ανεξέλεγκτα, αναιρώντας την έννοια των μεσανατολικών συνόρων και των υφιστάμενων πλουτοπαραγωγικών ισορροπιών.

Αναλαμβάνοντας αυτές τις δραστικές στρατιωτικές πρωτοβουλίες, ήδη από το φθινόπωρο του 2014 η Τεχεράνη άφηνε να διαφανεί με σαφήνεια η πρόθεσή της να ανοίξει ένα νέο κεφάλαιο στις σχέσεις της με τη Δύση και να βγει από την διπλωματική της απομόνωση. Η δυτική θετική ανταπόκριση δεν άργησε να εκδηλωθεί, προσδίδοντας θετική δυναμική στις μέχρι τότε άκαρπες διαπραγματεύσεις για το μέλλον του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος.

Από ιρανικής πλευράς γινόταν φανερό πως οι αντιδυτικές εμμονές του παρελθόντος επαναξιολογούνταν. Ενδεικτική της νέας αυτής θεώρησης ήταν η εντυπωσιακή σιωπηρή συγκατάβασης της Τεχεράνης ως προς τη σύσταση μόνιμης στρατιωτικής βάσης της Βρετανίας στο γειτονικό Μπαχρέιν, τον Δεκέμβριο του 2014. Τα ιρανικά ΜΜΕ δεν έθιξαν καθόλου το γεγονός ότι αυτή η εξέλιξη ενισχύει το Μπαχρέιν, τη σουνιτική ηγεσία του οποίου το Ιράν ανέκαθεν κατηγορούσε ότι παραβιάζει συστηματικά τα ανθρώπινα δικαιώματα της σιιτικής/περσόφωνης πλειοψηφίας της χώρας και ότι αποτελεί ένα από τα ‘απομεινάρια της βρετανικής αποικιοκρατίας στον Περσικό Κόλπο’.  

Μπροστά στον αποσταθεροποιητικό παράγοντα του Ισλαμικού Κράτους, το σιιτικό Ιράν και η Δύση βρήκαν για πρώτη φορά κοινό πεδίο συνεργασίας. Τεχεράνη και Ουάσινγκτον φρόντισαν να αδράξουν αυτήν την ευκαιρία, ώστε να λάβουν τέλος οι αντιπαραθέσεις περί του αμφιλεγόμενου πυρηνικού της προγράμματος. Ύστερα από ψυχρότητα δεκαετιών, οι διαπραγματεύσεις που διεξάγονταν στη Βιέννη μεταξύ του Ιράν και των υπόλοιπων πυρηνικών δυνάμεων καθ’ όλη τη διάρκεια του πρώτου εξαμήνου του 2015, έδειχναν πως μία συμφωνία ήταν πια εφικτή. Ωστόσο, το Ιράν ήταν εξίσου σαφές ότι δεν ήταν διατεθειμένο να αναιρέσει τα κεκτημένα του σε περιφερειακό επίπεδο – κεκτημένα που απέκτησε με μεγάλο πολιτικό και οικονομικό κόστος καθ’ όλη τη διάρκεια της διπλωματικής του απομόνωσης από το 1979 έως σήμερα.

Κατά τη διάρκεια των συνομιλιών, ο ιρανικός παράγοντας φρόντισε να τονίσει την αποτελεσματικότητα των περιφερειακών του συμμαχιών, άλλοτε οξύνοντας τα ανοικτά μέτωπα και άλλοτε επιδεικνύοντας εντυπωσιακή αυτοσυγκράτηση. Έτσι, αφ’ενός η σιιτική οργάνωση Χεζμπολλάχ στον Νότιο Λίβανο ενέτεινε τις επιχειρήσεις της κατά των σουνιτικών ανταρτικών δυνάμεων στην Νότιο Συρία, αναπληρώνοντας τις ελλείψεις του καθεστώτος της Δαμασκού στην ανάσχεση του Ισλαμικού Κράτους, αφ’ετέρου όμως το Ιράν φρόντιζε να συστήνει στον ηγέτη της Χάσαν Νασράλλα να μην προκαλεί υπέρμετρη ένταση στο Βόρειο Ισραήλ. Από την άλλη πλευρά, το Ιράν επιμελήθηκε ώστε να αναζωπυρωθεί το μέτωπο μεταξύ των φιλοϊρανικών ένοπλων ομάδων της Υεμένης και της Σαουδικής Αραβίας, υπενθυμίζοντας προς τα φιλοδυτικά σουνιτικά καθεστώτα του Κόλπου ότι η ελευθερία της ναυσιπλοΐας από και προς την Ερυθρά Θάλασσα είναι αδιανόητη χωρίς τη σύμφωνη γνώμη της Τεχεράνης. Ένα ακόμα ενδιαφέρον στοιχείο, που δίνει το στίγμα για τον νέο περιφερειακό ρόλο που καλείται να υπηρετήσει, είναι η περαιτέρω μείωση της ιρανικής επιρροής επί της πολιτικής ηγεσίας της Χαμάς, αφήνοντάς την παραδοθεί στη σφαίρα επιρροής της Τουρκίας.

Οι προσεκτικές αυτές κινήσεις του Ιράν είχαν ως κύριους αποδέκτες όχι μόνο την Ουάσινγκτον, αλλά και το Ισραήλ – ειδικά σε ό,τι αφορούσε τη Χεζμπολλάχ και τη Χαμάς. Η Τεχεράνη γνώριζε πολύ καλά ότι μία χρονικά άστοχη στρατιωτική ένταση μεταξύ του Ισραήλ και της Χεζμπολλάχ ή άλλων φιλοϊρανικών οργανώσεων που δρουν στη Γάζα, θα ενισχύσουν την ισραηλινή επιχειρηματολογία, σύμφωνα με την οποία ο πραγματικός στόχος του πυρηνικού προγράμματος της Τεχεράνης είναι ο αφανισμός του Ισραήλ και η εκδίωξη της Δύσης από τη Μέση Ανατολή. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο αναμφίβολα θα προκαλούσε αμηχανία στην Ουάσινγκτον και θα καθιστούσαν ορατό τον κίνδυνο ενός ακόμα αδιεξόδου στις διαπραγματεύσεις για τον έλεγχο του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος.

Με την υπογραφή της συμφωνίας για τους μηχανισμούς ελέγχου του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν απέδειξε πως όταν η Τεχεράνη θέλει να φέρει ένα τέλος στην διεθνή της απομόνωση, γνωρίζει πώς να διαμορφώνει κατάλληλες συγκυρίες αλλά και να στέλνει τα κατάλληλα μηνύματα σε εχθρούς και φίλους. Τώρα καλείται να εφαρμόσει τα συμπεφωνημένα και να παράσχει στοιχεία για την εξέλιξη του πυρηνικού του προγράμματος υπό τους όρους και τα χρονοδιαγράμματα που έθεσε η Δύση. Η Τεχεράνη καλείται επίσης να αποδείξει στις ΗΠΑ ότι είναι σε θέση να ανακόψει την εξάπλωση του Ισλαμικού Κράτους στο κεντρικό Ιράκ, αλλά και να εναρμονίσει τις ενέργειές της με τις τουρκικές στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Συρία, κρατώντας ισορροπίες μεταξύ του φιλικού προς αυτήν καθεστώτος της Δαμασκού και της δράσης της Χεζμπολλάχ στη Νότιο Συρία και στον Νότιο Λίβανο. Παράλληλα όμως, δεν πρέπει να ξεχνά ότι οι αμερικανικές δεσμεύσεις υπέρ της ασφάλειας του Ισραήλ και των σουνιτικών καθεστώτων του Κόλπου αποτελούν τον κύριο πυλώνα της αμερικανικής πολιτικής στη Μέση Ανατολή.

Από την άλλη πλευρά, Τεχεράνη και Ουάσινγκτον δεν μπορούν να αγνοήσουν τους ισραηλινούς προβληματισμούς. Καθ’ όλη τη διάρκεια των προηγουμένων δεκαετιών, το Ιράν παραδέχθηκε ότι στόχος των περιφερειακών του συμμαχιών δεν ήταν άλλος από την καταστροφή του ‘σιωνιστικού καθεστώτος’ - όπως επισήμως αποκαλεί το Ισραήλ το καθεστώς της Τεχεράνης, από το 1979 έως και σήμερα. Ενόσω εκκρεμεί η επικύρωση της συμφωνίας ΗΠΑ-Ιράν από το αμερικανικό Κονγκρέσο - όπου το εβραϊκό λόμπι ασκεί σημαντική επιρροή - η διακυβέρνηση Ομπάμα θα κληθεί να εγγυηθεί ακόμα μία φορά εμπράκτως την ασφάλεια του Ισραήλ– τη στιγμή μάλιστα που οι αμερικανοϊσραηλινές σχέσεις διάγουν μία μακρά περίοδο διαφωνίας ως προς τον τρόπο που οι ΗΠΑ ‘διαβάζουν τον χάρτη’ του μεσανατολικού ψηφιδωτού. Η εκπεφρασμένη πρόθεση του Προέδρου Ομπάμα να καθησυχάσει το Ισραήλ, χορηγώντας του κατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή για τον ακριβή εντοπισμό των τούνελ, μέσω των οποίων εξοπλίζεται λαθραία το καθεστώς της Χαμάς, είναι μόνο η αρχή. Ωστόσο, η ισραηλινή πλευρά δεν είναι πρόθυμη να αρκεστεί μόνο σε αυτό, τη στιγμή μάλιστα που καθίσταται ολοένα σαφέστερη η ενδυνάμωση του ρόλου που η Τεχεράνη καλείται να παίξει – και μάλιστα με τη συγκατάθεση της Δύσης.

Το τέλος της διπλωματικής απομόνωσης του Ιράν δημιουργεί νέα δεδομένα στη Μέση Ανατολή και οι περιφερειακοί παίκτες καλούνται για άλλη μια φορά να εναρμονίσουν τις προτεραιότητές τους με εκείνες που υιοθέτησε η διακυβέρνηση Ομπάμα. Ο καταλυτικός ρόλος του Ισλαμικού Κράτους και η πολλαπλή αποσταθεροποιητική του δυναμική, πολώνουν και συνασπίζουν περιφερειακές συμμαχίες και αντιπαραθέσεις, διαμορφώνοντας νέα δεδομένα. Ένα από αυτά είναι η βαθμιαία ανάδειξη ενός ‘μετριοπαθέστερου και δυτικότροπου’ Ιράν – εξέλιξη που θεωρείτο ανέφικτη μόλις ένα χρόνο πριν.